O współpracy między dziećmi

„Współpracują pszczoły i mrówki, ryby i słonie. Czasami od tego zależy ich życie. Współpracując, ludzie dokonują wielkich rzeczy” – Janina Ochojska.

Umiejętność współpracy to jedna z bardziej cenionych kompetencji emocjonalno-społecznych. Wpływa na relacje z innymi ludźmi i przydaje się zarówno w życiu osobistym, jak i zawodowym. Łączy się ściśle z innymi umiejętnościami i zależy od indywidualnych predyspozycji (temperamentu, charakteru), lecz bez niej niemożliwe jest harmonijne współbrzmienie z innymi.

Na czym polega współpraca?

Współpraca to nie tylko umiejętność pracy w grupie na rzecz osiągania wspólnych celów, zespołowego wykonywania zadań i wspólnego rozwiązywania problemów, lecz także zdolność tworzenia więzi wśród członków grupy. Jest to możliwe dzięki wymianie myśli i doświadczeń, dzieleniu się emocjami. W dobrej kooperacji tworzy się poczucie tożsamości z zespołem, co zapewnia trwałe i sprawne funkcjonowanie tego zespołu na rzecz osiągania wspólnych celów.

Aby współpraca mogła zaistnieć, potrzebne są rozwinięte inne umiejętności prospołeczne, o których piszą w swoim programie Ellen McGinnis i Arnold Goldstein (2003). Najważniejsze z nich to:

  • aktywne słuchanie,
  • rozpoznawanie i nazywanie emocji własnych i cudzych,
  • komunikowanie potrzeb (proszenie o pomoc i oferowanie pomocy, odmawianie i akceptowanie odmowy),
  • radzenie sobie z nieprzyjemnymi emocjami i popełnianymi błędami,
  • rozwiązywanie problemów, w tym także konfliktów,
  • dzielenie się,
  • zapraszanie i dołączanie do zabawy.

Czy dzieci w wieku przedszkolnym są zdolne do współpracy?

Kiedy weźmiemy pod uwagę stadium rozwoju poznawczo-emocjonalnego dzieci w wieku przedszkolnym, to z jednej strony wciąż dominuje u nich myślenie egocentryczne, z drugiej zaś coraz lepiej rozwija się tzw. teoria umysłu. Teoria umysłu to zdolność do wyjaśniania i przewidywania cudzych zachowań przez odwoływanie się do ich pragnień i przekonań. Świadczą o tym takie zachowania i zdolności jak: zabawy w udawanie, rozumienie intencji komunikacyjnej, rozumienie pragnień jako przyczyn zachowań, odróżnianie preferencji własnych i drugiej osoby oraz używanie językowych określeń stanów mentalnych, np. „chcę”, „myślę” (Trempała 2011).

Nie możemy oczekiwać od trzylatków, że będą zdolne do zgodnego współdziałania. Chociaż rozwój motoryczny i językowy umożliwia im nawiązywanie kontaktu, a zabawa zaczyna mieć charakter najpierw prostego naśladowania (zabawa równoległa), a następnie wspólnego działania (odgrywanie dopełniających się ról), mają one jeszcze kłopot z przyjęciem perspektywy drugiej osoby. Pod koniec 3. roku życia interakcje są już oparte na zasadzie wzajemności, dzieci potrafią dzielić uczucia, myśli i doświadczenia w zabawie.

U czterolatków rozwój poznawczy, w tym rozwój mowy i zabawy tematycznej, sprzyja ich zainteresowaniu grupą. Pojawiają się typowe role grupowe, np. lider czy błazen. Dzieci w tym wieku mają tendencję do rywalizowania ze sobą, bardzo zależy im na akceptacji grupy. W wieku przedszkolnym tworzą się pierwsze dziecięce przyjaźnie oparte na wspólnym działaniu. Jest to możliwe dzięki rozwojowi teorii umysłu, rozumienia emocji, sprawności językowej i poznawczej. Pod wpływem socjalizacji rozwijają się zachowania prospołeczne (dzielenie się, udzielanie pomocy, współpraca), a jednocześnie zmniejszają się zachowania agresywne (choć nadal występuje agresja wroga – skierowana na osobę). Dziecko zaczyna być zdolne do kontrolowania własnych stanów emocjonalnych w kontaktach z innymi. Wyraża emocje zarówno w sposób niewerbalny, jak i werbalnie, coraz lepiej rozumie przyczyny emocji.

Pięciolatki i sześciolatki potrafią już działać na rzecz innych i dostrzegać korzyści płynące ze współdziałania. Grupa jest dla nich ważnym punktem odniesienia, zaraz po rodzinie. Dzieciom zależy na akceptacji, na byciu częścią grupy. W niej właśnie mają okazję przećwiczyć przyszłe role społeczne.

W późnym dzieciństwie (6–12 lat) dzieci coraz lepiej rozumieją inne osoby i bardziej skomplikowane relacje społeczne, rozwijają umiejętność przyjmowania perspektywy drugiej osoby. Relacje rówieśnicze stają się dla nich bardzo ważne. Pod koniec tego okresu dzieci są zdolne do zawierania i podtrzymywania trwałych relacji przyjacielskich opartych na bliskości psychicznej i lojalności (Trempała 2011).

Co pomaga, co przeszkadza…?

Bardzo dużo zależy od kształtowania odpowiedniej postawy przez członków rodziny. Budowanie atmosfery porozumienia i współpracy w rodzinie to prawdziwe wyzwanie dla wszystkich rodziców. Rodzice nastolatków mogą na własnej skórze doświadczyć skutków zaniedbań w tej sferze. A przecież małe dzieci są bardzo chętne do współpracy. Czasami to właśnie nauczyciel, wychowawca jest pierwszą osobą zachęcającą do współpracy, wzorem do naśladowania, autorytetem.

Jeśli chcesz zachęcić dziecko do współpracy:

  • Pamiętaj o potrzebach i możliwościach rozwojowych dziecka oraz mądrze planuj aktywności (nauka, zabawa, czas na relaks, aktywność fizyczna, obowiązki).
  • Opisuj prostymi słowami niepożądane zachowanie dziecka, zamiast je etykietować czy oceniać. Zastąp komunikaty „jesteś…” na „zachowujesz się…”.
  • Zrezygnuj z roli detektywa (podawaj fakty związane z sytuacją, zamiast snuć domysły). Pytanie małych dzieci „Kto to zrobił?” nie prowadzi do niczego konstruktywnego. Lepiej udziel informacji na temat problemu i wyciągnij naturalne konsekwencje. Zamiast: „Kto rozlał sok na podłodze?”, powiedz: „Dzieci, widzę rozlany sok na podłodze. Proszę wziąć szmatkę z łazienki i powycierać sok, żeby było czysto”.
  • Nie oczekuj, że każde dziecko zrozumie zawoalowane komunikaty. Zamiast długich monologów, staraj się mówić zwięźle i wprost, np.: „Oczekuję, że…”, „Liczę na to, że…”, „Zależy mi na tym, żebyś…”, „Potrzebuję…”.
  • Powiedz dziecku, jak się czujesz. Zamiast: „Jesteś niegrzeczny, zawsze przerywasz”, powiedz: „Denerwuję się, kiedy zaczynam coś mówić i nie mogę skończyć”.
  • Zdania rozpoczynające się na „nie” spróbuj zastępować informacją, czego dokładnie oczekujesz od dziecka. Zamiast: „Nie wyrywamy zabawek”, powiedz: „Jeśli masz ochotę pobawić się zabawką kolegi, poproś go o to”.
  • Korzystaj z poczucia humoru. Zamiast za każdym razem zwracać uwagę, możesz napisać liścik albo przykleić kartkę z obrazkiem, np. możesz nakleić na drzwiach napis „Proszę, zamknij mnie. Drzwi”.
  • Staraj się zachować konsekwencję w egzekwowaniu wspólnie ustalonych norm i zasad grupowych (przypominaj o nich dziecku, jeśli trzeba).
  • Rozmawiaj z dziećmi o takich wartościach, jak przyjaźń, miłość, szacunek, obowiązkowość, życzliwość, mówienie prawdy.
  • Staraj się dawać przykład postawy opartej na współpracy, np. przy okazji proszenia o pomoc, wspólnego podejmowania decyzji dotyczących grupy, planowania, jak coś zrobić.
  • Stosuj wzmocnienia materialne (np. naklejki, pozytywny wpis do dzienniczka, „uśmiechnięte buźki”, dodatkowa zabawa, używanie kolorowej kredy, medal, dyplom) i społeczne (uśmiech, pochwała słowna, przytulenie, pogratulowanie).
  • Angażuj dziecko w działania z innymi i na rzecz innych, np. wspólne sprzątanie lasu, praca plastyczna, konstruowanie zabawki, z której będzie korzystać cała grupa, wykonywanie dekoracji do sali, wspólne pieczenie ciasta.
  • Świadomie rozwijaj umiejętności prospołeczne, korzystając z gotowych programów lub tworząc własny.
  • Podkreślaj wyjątkowość każdego dziecka i traktuj dzieci jednakowo. Ważne, by każde dziecko poczuło się doceniane, a jego starania i wysiłki zostały dostrzeżone.
  • Wyrażaj szacunek dla autonomii dziecka, pokaż, że szanujesz jego zdanie, pomysły i inicjatywę.
  • Stale dbaj o integrację grupy, by nie doprowadzić do izolacji niektórych uczniów.
  • Okazuj zrozumienie dla przeżywanych emocji, np. kiedy dziecko popełni błąd lub spotka się z odmową. Nauczyciel, który ma empatyczną więź z dzieckiem, może zdziałać więcej. Ważna jest też umiejętność wybaczania i szczere dawanie nadziei („Dzisiaj nie wyszło, ale wierzę, że uda się następnym razem”).
  • Stopniuj trudności. Upewnij się, że każde dziecko opanowało daną umiejętność na możliwym dla siebie poziomie.

Gry i zabawy rozwijające umiejętność współpracy

Zabawa jest naturalną aktywnością dziecka, zwłaszcza dziecka w wieku przedszkolnym. To dzięki niej może ono w atrakcyjny sposób zdobyć wiedzę i nauczyć się ważnych umiejętności. Gry i zabawy skoncentrowane na współdziałaniu mają bardzo wiele korzyści. Nie tylko integrują grupę i uczą dzieci wchodzenia w relacje, nawiązywania więzi, lecz także modelują prawidłowe postawy społeczne – akceptację odmienności, życzliwość i cierpliwość, uczą rozwiązywania problemów, konstruktywnego radzenia sobie w konfliktowych sytuacjach, dodawania otuchy, wspierania się, wybaczania sobie błędów (np. w przypadku przegranej drużyny). Rolą nauczyciela jest dbanie o rozwój współpracy na różnych polach i w możliwie atrakcyjnej formie, np. przez wspólne zdobywanie i utrwalanie wiedzy w grach i zabawach, tworzenie zielonego kącika w klasie i dbanie o niego, pracę w szkolnym ogródku, odwiedzanie chorego kolegi, pomoc młodszym dzieciom, udział w akcjach na rzecz przyrody i zwierząt, organizowanie sportów drużynowych, wycieczki, przygotowywanie przedstawień teatralnych.

Idealną formą współpracy, dającą możliwość aktywizowania dzieci, jest zachęcanie do zespołowego rozwiązywania różnych zadań. Może w tym pomóc gra edukacyjna „Karuzela pomysłów”, która doskonali pamięć, umiejętność klasyfikacji, liczenia i logicznego myślenia. Nauczyciel ma do dyspozycji 12 kolorowych plansz tematycznych (m.in. Emocje, Przybory, Ubrania, Liczby, Przyroda). Każdą z plansz da się wykorzystać wielokrotnie, w najrozmaitszych zabawach, a każda zabawa odbywa się w formie wciągającej gry, przypominającej „Koło fortuny”, w której dzieci mogą łączyć się w pary, zespoły lub bawić się w kręgu.

Propozycje zabaw doskonalących umiejętności prospołeczne, w tym umiejętność współpracy, dla dzieci przedszkolnych nauczyciele mogą także znaleźć w „Wyborze zabaw” z serii „Kolekcja przedszkolaka” (wyd. Nowa Era).

Pożytki z pracy w grupie

Dzieci czerpią dużo radości ze współpracy, mają ogromną satysfakcję, robiąc coś dla innych, tym bardziej że korzyści są obustronne: ja daję coś z siebie i dostaję od innych. Chociaż nauczyciele muszą znaczną część wiedzy przekazać tradycyjnie, w formie wykładu, to nie powinni zapominać o potężnym znaczeniu pracy grupowej.

Psycholog Aleksandra Podgórska wylicza zalety pracy zespołowej: „Pracując wspólnie nad jakimś zagadnieniem, dzieci mają szansę nie tylko lepiej przyswoić wiedzę, lecz także poznawać siebie, uczyć się nawiązywania relacji, współpracy, dyskusji, konfrontowania różnych punktów widzenia”.

Współpracując z dzieckiem i zachęcając je do współpracy z rówieśnikami, nauczysz je także: podejmowania inicjatywy, dążenia do celu, dostosowywania się do innych, tolerowania frustracji, rozwiązywania problemów, bronienia swoich praw. Przy okazji uczysz je też szacunku dla innych, wiary w siebie, eliminujesz zaś wrogość i podejrzliwość.

„Pomyśl – łatwiej byłoby samemu? Czy może wspólnie jest weselej, szybciej, skuteczniej? Może namiot rozbity wspólnie stoi pewniej? A wspólnie upieczone ciasto lepiej smakuje? Może kiedy współpracujemy, zbliżamy się do siebie? Bardziej się lubimy, uczymy się rozumieć i szanować wzajemnie?” (Ochojska 2012). Warto do takich refleksji zachęcać dzieci.

Ewelina Wilkos

Psycholog, terapeuta poznawczo-behawioralny; od 9 lat pracuje z dziećmi i rodzicami, prowadząc zajęcia grupowe, terapię indywidualną i warsztaty umiejętności wychowawczych

Artykuł pochodzi ze strony czasopisma dla dzieci wydawanego przez Nową Erę: www.swierszczyk.pl

Przypisy:

  • Faber, E. Mazlish, Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, Media Rodzina, Poznań 2013.
  • Klimek-Michno, W trosce o sztukę rozmowy, [w:] „Psychologia w szkole” nr 1 (47)/2015.
  • McGinnis, A.P. Goldstein, Kształtowanie umiejętności prospołecznych małego dziecka. Profilaktyka agresji i zaburzeń zachowania w przedszkolu i przygotowaniu do szkoły. Instytut Amity, Warszawa 2003.
  • Ochojska, J. Bożek, A. Wiśniewska, Współpraca. Przewodnik dla dzieci, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012.
  • Stamer-Brandt, Nowe gry i zabawy rozładowujące złość, Wyd. Jedność, Kielce 2013.
  • Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
  • Kolekcja przedszkolaka. Wybór zabaw. Pięciolatki +. Nowa Era, Warszawa 2014.
  • Karuzela pomysłów, Nowa Era, Warszawa.
chmurka chmurka chmurka chmurka